ЕЛЕНА ЧЕМЕРСКА: НЕ „ЗНАМ“ ТУКУ „МИСЛАМ“

Од City Scope Skopje

Автори: Јана Брсакоска, Благој Даскалов, Даница Спасевска и Илчо Илиевски

—

Фотографии: Илчо Илиевски – Ико

Видео: Кристијан Караџовски

Видео едит/монтажа: Јана Брсакоска

Лектор: Зорица Манаскова Станковиќ

Изградениот фонд на град Скопје во себе содржи многу слоеви – токму тие слоеви ја сочинуваат историјата на градот и преку нив можеме да го согледаме развојот на самото општество и факторите кои влијаеле врз него.

Значаен дел од минатото на градот е социјалистичкиот период – периодот на модернизација на Скопје. Уметници, архитекти и дизајнери прифаќаат порадикални и нетрадиционални начини да се изразат, создавајќи богат фонд на архитектонско наследство. Ние како наследници на оваа богата архитектура и уметност, за жал, сме сведоци за нејзината денешна запоставеност и неисполнување на функцијата за која се првично наменети. Ова останува отворена тема, која треба да биде во фокус на интерес за ова богато архитектонско наследство конечно да го добие вниманието што го заслужува.

Повеќе на темава разговараме со Елена Чемерска, младa визуелна уметничка која, меѓу другото, поттикната и од нашето истражување за објектот „Месна заедница“ во Тафталиџе – „И ЈАС СУМ ТУКА“ – постоењето на изграденото југословенско наследство во Скопје, го создава своето дело „Со овие одломки ги потпрев урнатините свои“. Преку ова дело Елена ги допира критичните точки на заборавот и човековото искуство за својата меморија и идентитет преку јасна визуализација интегрирана во просторно доживување на веќе заборавена архитектура.

Ни беше чест и задоволство со неа повторно да ја отвориме темата за објектот „Месна заедница“ во Тафталиџе и да разговараме на повеќе теми што ќе нè поттикнат да размислуваме и повторно да оформиме релации со овој објект.

ССС: Ја формулираш твојата работа како уметник преку процес на комбинирање повеќе елементи на изразување со цел да постигнеш еден вид просторна и (при)времена инсталација, која ќе ги интегрира физичкото и духовното, дело што би создало искуство и меморија. Твоите дела, иако апстрактни во нивната смисла, видливо е дека имаат длабока поврзаност со процесот на создавање архитектура. Дали и на кој начин црпиш инспирација од архитектурата што физички е сè уште присутна, или можеби од меморијата за неа?

ЕЧ: Ја користам архитектурата како референтна точка во својата работа бидејќи препознавам човечка медијација во архитектонски обликуваниот простор – ние се соочуваме со просторот и потоа го формулираме во однос на нашите тела и како тие се прилагодуваат на него. Тоа обликување на просторот има улога во формирањето на нашите ракурси, перспективи и светогледи, и од тој аспект сензибилитетот кој го генерира архитектурата и како ние реагираме на неа ми е важен обликовен елемент во уметничката пракса. Значи, не толку поради формалните аспекти на архитектурата како дисциплина или занает, тука поради чувството кое се создава меѓу нас и архитектурата, моето тело во однос на твоето, во однос на некои други тела кои заедно постојат во тој обликуван простор.

ССС: Неизбежно е и прашањето за твојот татко, Глигор Чемерски. Некои од твоите дела се врзани со неговото творештво, како што е во случајот со „Споменик на слободата – разговорник“ – документаристички проект во кој се осврнуваш на Споменикот на слободата во Кочани (дело на Глигор Чемерски и Радован Раѓеновиќ) од аспект на уметноста, архитектурата и социокултурниот контекст. Колку може да се каже дека си „слободна“ од влијанието на Глигор врз твоето творештво? Колку идејата за слободата може да се пренесе преку архитектонски објект и дали таа слобода носи уште поголема одговорност?

ЕЧ: Фокалната точка на проектот е Споменикот на слободата, кој е веќе создадено уметничко дело со статус на културно наследство, а веќе има и воспоставено релација со средината во која опстојува и со заедницата која го населува. Како такво, не може да се занемари фактот дека е дело на двајца автори, Глигор Чемерски и Радован Раѓеновиќ, чија идеја за тоа како тоа место треба да изгледа во оваа ситуација ќе ја отелотворува на некој начин слободата и притоа ќе биде функционално. Од овој аспект, за мене нивниот влог е неминовен во обидот да се разгледа тоа дело и понатаму да се работи со него. Присуството на авторите е постојано консултирано и го чувствувам низ целиот процес на овој документарен проект, кој сè уште трае.

За тоа како објектот може да ја отелотвори слободата, мислам дека нема една единствена формула. Овој објект конкретно е комбинација на повеќе нешта, ликовноста на мозаичните платна коишто го сочинуваат и истовремено неговата отвореност. Тој го користи, цитирам, „небесниот свод како купола“, како ултимативен симбол на слобода и отвореност. А слободата обврзува, слободни можеме да бидеме онолку колку што сме и одговорни.

ССС: Во „Споменик на слободата – разговорник“ многу често во прашањата кои ги поставуваш во склоп на бројните интервјуа и истражувања се навраќаш на едно минато време – периодот на Југославија, во кое, и самата кажуваш, не си родена ниту израсната, но сепак доста емотивно ја чувствуваш неговата моќ изразена преку тогашниот развој на културата, уметноста и архитектура. Често им поставуваш прашања на своите соговорници како една паралела на можностите за културолошко издигнување тогаш и сега. Дали би можела да дадеш одговор од твоја перспектива на тоа прашање, се разбира, повеќе од перспектива на интердисциплинарна уметничка која твори денес, а сепак ги познава и ги истражувала можностите од тогаш?

ЕЧ: Југословенското културно и архитектонско наследство е сè уште интересна тема бидејќи зборуваме за некои грутки на време отелотворени во објекти кои рефлектираат некој поширок историски склоп, каде што геополитичката, политичката, социолошката и социокултурната поставеност на земјата во која живееме денес е многу поразлична.

Ако сакаме да влеземе во историскиот контекст каде што се создало тоа наследство, гледаме еден склоп на околности, каков што е случајот со Македонија, која тогаш се здобива со својот прв национален идентитет и вложува многу во тоа да го изгради културниот идентитет. Во одреден момент таа приказна се прекинува и вниманието на системот се насочува кон други вредности, додека претходните престануваат да бидат дел од агендата.

Мислам дека причината за тоа што денес повторно има враќање назад на тој тип на наследство е тоа што не сме успеале да изобликуваме нешто што ќе биде доволно артикулиран израз во секој поглед; институционално, системски, па дури и од аспект на културна свест кај населението, каде што заедно ќе создадеме нешто што ќе биде доволно актуелно и доволно силно во овој момент, па ние денес со тоа да се занимаваме. Наспроти тоа, ние ги имаме овие духови, тие мали грутки на згрутчено време кои постојат и бидувајќи тука прават некаква врска, некаква комуникација со нас како тела коишто се шетаат во овој простор. Поради тоа што постојат, тие не може а да не бидат во некаков контакт со нас и ние да размислуваме за нив.

ССС: Ме интересира дали и ти си носталгична за тој период, за тоа творештво, во смисла за слободата која ја имале да творат во тој период, каков што е случајот со Споменикот на слободата, за кој сигурно имале доволно одврзани раце кога го креирале... Дали си носталгична?

ЕЧ: Носталгија не е зборот кој би го употребила поради тоа што најопшто прифатеното значење на зборот е пасивност; како населување на некој минат простор во кој талкаш, а не реагираш назад во иднината, т.е. сегашноста.

Апсолутно е точно дека постои промена и дека можеме да видиме според обемот и јачината на тоа оставено културно наследство дека културната продукција била на комплетно друго место. Меѓутоа, тоа не е некоја зачарана приказна која не може да се раскрчи.

Постои проблем и за истиот да се реши потребно е да се види кој е изворот, коренот на проблемот.

Имаме среќа што наследството од социјалистичкиот период и не е толку далечно минато и ние имаме можност да се вратиме назад, да ги разгледаме околностите во коишто таа културна продукција е произведена. Понатаму, да споредиме со тоа како денес може да го освежиме тоа што сметаме дека сè уште има потенцијал од минатото, да се земе и да се стави во денешен контекст со цел да се оствари некој потенцијал којшто не успеал да се оствари во својата најубава и еманципаторска смисла.

ССС: Дали може да заклучиме дека денес одиме во „назаден“ процес во однос на творештвото, зборуваме ако направиме споредба со тоа како се развивало творештвото од Југославија, низ независноста на Р.С. Македонија, па сè до денес, кога веќе живееме и во пандемиско време?

ЕЧ: Не знам дали соодветен е зборот „назаден“, но апсолутно е точно дека има стагнација и дека не продолжило да се развива „нанапред“. Тоа е и повеќе од видливо. Не бадијала живееме со овие духови, не бадијала тие духови се во физичката состојба во која што се.

Дали социјалистичкото културно наследство е посебно запоставено во однос на сите други културни наследства – мислам дека тоа е резултат на политички агенди и на тоа кој систем или која политичка опција во кој момент се фокусира на некое одредено наследство. Целото наше културно наследство е во прилично очајна состојба, системски. Институционално не се поставени нештата сè уште како што треба. Системите не се обновени од пред 30 години до денес и мислам дека дефинитивно ова наследство за коешто ние зборуваме во некој период било системски запоставувано. Меѓутоа, сметам дека тука треба да се земат предвид сите примери. Овој објект пред којшто стоиме во моментов не е културно наследство, другиот споменик за којшто разговараме е културно наследство од прв степен. Постојат различни нивоа на управување со тој објект, постои локална самоуправа, Министерство за култура, Завод за заштита на културни споменици, институции коишто би требало да ја поседуваат мрежата со којашто ќе се справуваат со вакви запоставени објекти или ќе мониторираат, следат, пријават, за да се направи нешто во врска со нив. Се разбира дека постои културната свест кај граѓаните и дека таа може да опадне, но не може да очекуваме дека едни такви огромни објекти може сами од себе да се чуваат или дека сè треба да биде оставено на граѓаните или на герила акции. Овој објект е резултат на други транзициски процеси кои се поинаку заврзани од оние за културното наследство, комплексна мрежа на настани, процеси, процедури, бирократии…

ССС: Би сакале да ни раскажеш повеќе за проектот „Со овие одломки ги потпрев урнатините свои“, за кој ја доби наградата „ДЕНЕС“ како млада визуелна уметничка до 35 години? Зошто баш објектот „Mесна заедница“ во Tафталиџе го одбра за референца со минатото? Како тој воспоставува дијалог со твоето дело?

ЕЧ: Проектот за којшто зборуваме е продолжување на некои од моите интереси врзани со модерниот поглед на светот. Со оваа тема подлабоко почнав да се занимавам одново во мојот магистерски проект врзан со „Споменикот на слободата“ и општо временската, темпорална генеза којашто тој споменик ја оформува, врската меѓу минатото, сегашноста и иднината, итн. Ова повторно го користам и сега, во ова дело, поаѓајки од тој модерен поглед на светот. Ме интересираше малку и врската меѓу нашиот поглед кон напредокот, односно прогресот, и неговата опачина, како што се насилството, уништувањето, исцрпувањето на ресурси, итн.

Делото го носи името по поемата „The Waste Land“, и насловот го позајмува од стих од последната строфа, за којашто би се рекло дека е најмрачна или најтемен дел од поемата. Може да се каже дека стихот кој го позајмува делото е некој последен извор на надеж во таа инаку прилично темна строфа.

Делото е составено од неколку различни модуларни парчиња, коишто заедно споени треба да отворат некој простор којшто на некој начин е резевиран за знаење кон процесите што ги подразбира мислењето. Значи не „знам“, туку „мислам“. Ранлив сум, не ги знам работите, ги мислам работите.

Целата инсталација е сочинета од видео коешто се вика „Чекор што ветува“. Видеото го позајмува насловот од манифестот на групата „ДЕНЕС“, којашто е една од нашите први ликовни групи во 50-тите години. Тие се занимавале со сплотувањето на различните типови уметност, за таа да биде поотворена, подемократична, посовремена и попрогресивна.

Потоа една скулптурална, или јас ја нарекувам архитектонска стуктура, којашто е изработена во соработка со архитектот Владо Данаилов. Таа треба да потсетува паралелно на некоја предимензионирана модернистичка структура, но понатаму и на нешто што можеби постоело па сега се соголило до скелет, меѓутоа би можело да биде и постамент за нешто што допрва ќе се изгради, така што „почетокот и крајот“ се играат малку. Дел од делото е и едно насликано големо платно коешто се вика „Името им бега на моите зборови“ и е врзано со сликарското наследство на Македонија во истиот период од 50-тите до 80-тите години.

Во целост делото беше поставено оригинално во дворот на овој објект, каде идејата не е да се заземе страна, да се рече вака треба или вака не треба, туку да се види што може да се направи со елементите коишто ги имаме на располагање.

Тоа се фрагменти оставени од некои времиња од некои наследства коишто ни се сега тука, не само да ги чуваме туку и да го користиме нивниот потенцијал, или пак да ги споиме заедно, да можеме да направиме некоја комбинација со нив за да видиме дали тоа ќе отвори некоја нова перспектива за нас, не само како гледачи туку и како агенти.

Објектот „Mесна заедница“ е објект којшто јас го знам многу одамна, бидејќи поминувам тука многу често, затоа што мојот работен простор, којшто го имам наследно од татко ми, локациски е многу блиску. Секогаш ми изгледал некако многу „духовен“ на некој начин, поради тоа што отсекогаш бил руина, или од кога јас се сеќавам на него е во незавидна состојба, којашто некогаш ти побудува некаков интерес. Не мислам на онаков романтичарски интерес од 19 век, туку едноставно интерес дека можеш да го населиш, да замислиш дека тука може нешто да израсне и да се случи нешто ново. И целата „The Waste Land“ повикува на тоа дека од ѓубриштето може нешто да излезе.

Така што ми изгледаше како среќен спој, делото и објектот, каде дефинитивно делото, или инсталацијата како што беше замислена претходно, може да добие уште повеќе кога ќе се насели во овој објект, којшто има своја историја, свој контекст и сè што носи како тежина. Од друга страна, можеби дури и тој простор доколку се анимира со вакво нешто би можел нешто да добие, и тие меѓусебно некако да бенефицираат од тој обид за уметничка интервенција во физичкиот простор тука.

ССС: Како млад уметник што своето образование и искуство го развива во повеќе европски метрополи, кој е твојот впечаток за односот спрема уметноста и архитектонското наследство, како и пристапот до информации и што од позитивните аспекти сметаш дека „страшно“ недостасува кај нас?

ЕЧ: Во контекст на европските градови за коишто зборуваме, јас имав среќа моите магистерски студии да ги завршам во Холандија. Холандија е земја која е неспоредлива во однос на нејзината економска моќ, нејзиниот однос кон културата и средствата кои се наменети за култура, архитектура, културно наследство итн. Таму поаѓаат од своја стартна точка. Нивниот модернизам и нашиот модернизам не се исти. За Балканот може да се каже дека е „санитарниот коридор на Европа“, со што мислам дека кај нас овие дела на модерната на некој друг начин комуницираат со нас и имаат друго значење во моментот кога се направени. Затоа сметам дека некои модели апсолутно може да се преземат и да се стават кај нас, меѓутоа во нашиот начин на читање на наследството од овој период конкретно (социјалистички модернизам), треба да бидеме чувствителни и претпазливи кон европските модели.

Кога ги познаваш работите од корен и кога потекнуваш од некаде, во „grass root“ ситуација – кога нештата растат од долу кон горе – тогаш се најефикасни, затоа што тогаш ги разбираш сите проблеми кои го сочинуваат контекстот. Во таа смисла, што може да се каже освен дека културата мора да стане еден посериозен приоритет на цела поставка. И за нас како граѓани – да се обидуваме и покрај сè да ја негуваме нашата културна свест, а да не зборуваме за системот, кој мора да обрне внимание на тој аспект од општеството, бидејќи е еден од столбовите на истото.

Сè почнува од почеток, сè почнува од образованието, за понатаму, на основа на стекнатото знаење, да се гради поздраво општество. Не можам да видам друг начин како тоа би функционирало. Економската моќ е таа што ја имаме, односно ја немаме, но доколку се направи поинаков систем, односно поинаква распределба на приоритетите, секако дека би имале можност да не сме во ваква ситуација, вакви простори да се толку многу ограбени од нивното достоинство.

ССС: Ова прашање се поттикна најмногу од твои разговори и интервјуа во кои кажуваш за искуството со пристапот до информации потребни за твојот магистерски труд поврзан со Споменикот на слободата во Кочани, за тоа колку било тешко да се стигне до бараните информации и какво било твоето искуство со надлежните институции. Слично беше и нашето искуство кога истражувавме за овој објект на Месната заедница во Тафталиџе, со што увидовме дека кај нас, како земја на Балканот која иако можеби не е економски доволно силна, сепак имаме бирократски систем и политики што на некој начин не дозволуваат да го негуваш или да истражуваш она за што си покажал интерес. Кое е твоето мислење?

ЕЧ: Мислам дека тоа е поврзано со закони и легислативи, тоа се теми за коишто не сум доволно компетентна да разговарам, меѓутоа мислам дека прво институционално не се поставени работите на нозе, архивите се недостапни, многу често во разговор со вработените во самите институции добиваш информации дека ужасно многу материјал којшто е произведен во некој момент пред 30 или 40 години спие некаде, меѓутоа нема начин за да се премести тој материјал од еден на друг носач што би бил посовремен и со кој ние денес би можеле да располагаме. Ова се банални работи...

Во контекст на културното наследство има многу надлежни, а тоа не е унифицирано, не се знае дали локалните заедници треба да се занимаваат со ова прашање – дали ќе оди од централно ниво или од локално ниво, кога оди од локално ниво – има ли таму кадри? Се обрнува ли внимание на тоа да има компетентни кадри? Ако не е така и ако надлежностите се на централно ниво, тогаш доволно ли е добро разработено нивото на комуникација со локалното ниво? Кои се механизмите за следење на ситуацијата? Каква е врската помеѓу тоа тело и она другото тело ако едното обезбедува финансии, а другото обезбедува нега или експертиза, која е релацијата помеѓу нив и во кој момент се бараат пари од некое трето место за да може сето тоа да се примени на терен? Во суштина, сметам дека е проблем на културна политика и бирократскиот аспект на културната политика.

ССС: Да се надоврземе на прашањето – дали сметаш дека негативните искуства во нашата земја во однос на уметноста и архитекурата можеби се поттик и инспирација за создавање дела со јасен став и јасна порака? Дали во идеално општество има простор за инспирација?

ЕЧ: Секако мислам дека е, она „фрустрацијата и инспирацијата“ – што и да значи инспирација, односно поттикот да реагираш и фрустрацијата се блиски пријатели и исто така мислам дека може едното да го храни другото. Секако сметам дека не треба никој да се предаде затоа што „only dead fish go with the flow“. Дали во идеално општество постои инспирација – не знам што да кажам…

ССС: Имаше ли инспирација во Холандија?

ЕЧ: За ситуацијата во Македонија :)

ССС: Како петнаесетта по ред добитничка на наградата „ДЕНЕС“ за млада визуелна уметничка до 35 години, добиваш двомесечен престој во Њујорк. Њујорк е светска престолнина на културата и архитектурата, жива легенда на едни од најмаркантните објекти во светот. Што очекуваш од градот? Како овој двомесечен престој во Њујорк ќе влијае на тебе и што точно претставува тој престој? Што значи практично тој престој, какви активности и конекции се стекнуваат?

ЕЧ: Секако многу сум возбудена и се надевам на скорешно исполнување на таа резиденцијална програма којашто ја подразбира наградата „Денес“.

Поради Ковид пандемијата не е возможно оваа година да одам и најверојатно тоа би требало да се случи наредната година, додека оваа година наскоро ќе започнат некои онлајн програми коишто треба да нè подготват за тоа што треба таму да се случува.

Бидејќи сè уште се чини далеку, не сум целосно навлезена во подготовки и сè уште немам конкретни непосредни очекувања во овој момент поради тоа што многу време поминувам во Кочани, па Њујорк ми изгледа далеку. Во секој случај, сметам дека ќе биде феноменално, мислам дека секој голем град значи и поголема можност не само за вмрежување, комуникација, контакти туку и дека ќе ми овозможи одново да се вратам на телесното искуство на архитектура за коешто зборувавме претходно. Големи простори ти даваат можност да се шириш и да растеш, а со тоа и да учиш нови работи. Апсолутно сум возбудена во врска со патувањето и сметам дека ќе биде многу корисно на многу различни нивоа.

ССС: И за крај, што посакуваш за Скопје и за објектите како Месната заедница во Тафталиџе, заборавени а сепак длабоко врежани во локалната меморија на граѓаните, особено на повозрасните? Како Скопје би создало нови позитивни искуства преку спој на минатото и иднината?

ЕЧ: Делот со сеќавањето на повозразните граѓани ми е многу интересен затоа што, работејќи на други фази на проектот Споменикот на слободата, доста време поминувам со граѓаните на Кочани и разговараме за нивните искуства со тој објект. Повторно би се навратила на она што претходно го зборував, а коешто е поврзано со постоењето, односно дека кога нештото веќе постои – тоа оформува релации, а кога оформува релации – значи дека нешто се случува и тоа не може да се занемари.

Овој објект на Месната заедница не е еден – мислам еден е физички, но постојат толку многу сенки негови колку што постојат доживувања за него.

Ова можеби е апстракно и повеќе на субјективно ниво, меѓутоа мислам дека тоа е многу важно за секој еден објект којшто го населуваме. Мислам дека Скопје за разлика од другите помали, понемоќни градови во Македонија сепак е малку поодлежана урбана средина којашто поседува некој поголем капацитет. Јас не би се откажала во ниту еден момент од можноста за нештата се променат и да се прередат. Секој од нас треба да учествува, постојано да си ја освежува главата и постојано да размислува за овие нешта, бидејќи тоа се нештата кои го сочинуваат нашиот секојдневен живот и неговиот квалитет и не се работи кои можат туку-така да се тргнат на страна, туку сметам дека треба да се вклучиме активно во артикулирање на таа наша културна свест и да ја користиме нашата одговорност да реагираме. Само така работите можат да се наместат.